هنر سرمه دوزي چيست؟

سرمه دوزي يكي از رودوزي‌هاي شاخص و فاخر ايراني است، نخ سرمه به عنوان مواد اوليه اصلي اين هنر نخي است كه با استفاده از طلا‌ و يا نقره يا مطلا‌ و آلياژهايي به صورت لوله‌اي صاف و محكم و يا انعطافي و يا به صورت چهار گوش مربعي يا مستطيل تابيده مي‌شود . اين نوع نخ حالت ارتجاعي دارد و به هر شكل ممكن حالت مي‌گيرد. ( البته امروزه بيشتر به صورت فنر ريز و طويلي است كه به‌اندازه لا‌زم بريده شده و سوزن و نخ از داخل آن عبور كرده و بر روي پارچه دوخته مي‌شود

به ادامه مطالب برويد

از تاريخچه اين نوع دوخت در دوران كهن، نوشته اي در دست نيست ولي آنچه مسلم است توجه ايرانيان به آرايش يقه لباسها وسمبوسه هاي لشگري و درباري و تزئين درفشها آنها را وادار به توليد اين نوع نخهاي تزئيني ميكرد.
زمان رواج اين نوع نخ را مي توان دوره اشكانيان دانست . در اين دوره فراورده هاي دوخت تزئيني كه يكي از اقلام صادراتي ايران را تشكيل مي داد و يكي از هنرهايي كه اسكندر مقدوني را به حيرت واداشته بود وجود پارچه هاي زرفت ودوختهاي تزئيني ايراني بود كه سرمه دوزي نيز يكي از اين دوختها بوده است .

در دوره ساساني نيز اين هنر ادامه داشت تا اينكه در دوره صدر اسلام با عنايت به تعهدات هنرمندان ايراني براي توليد پرده خانه خدا سرمه دوزي به منتها درجه شكوفايي رسيد در اين دوره سوره هاي كوتاه و يا آياتي از قرآن مجيد بشيوه خطوط سته محقق، ريحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقيع طراحي و سرمه دوزي مي كردند ولي روي نوشته يا قبلا نخ ضخيمي مثل قيطان مي دوختند بعد روي آنرا با سرمه دوزي بصورت ساقه دوزي مي پوشاندند تا جلاي خاصي به آن مي بخشيد يا در پرده فيس خانه خدا كه يادگار دوران تيموري است و اكنون در موزه ايران باستان نگهداري مي شود.

انواع دوختها از جمله :ابريشم دوزي، گلابتون دوزي، ده يك دوزي، كمند دوزيف شرفه دوزي و سرمه دوزي در ان ديده مي شود.
در تمام دوره هاي اسلامي اين دوخت از مجد و شكوه بالايي برخوردار بوته است . دوره اوج اين هنر در عصر صفوي بوده است .
آثار باقيمانده از اين دوره خود گواه بر اين مدعا است . پرده نفيسي كه در موزه هنرهاي تزئين يايران نگهداري مي شود و مربو ط به اين دوره مي باشد گوياي اوج تحول اين هنر مي باشد . در روي اين پرده كه با نقش محرابي حيواني طراحي و نقش پردازي گرديده است انواع دوختهايي از قبيل : گلابتون دوزي، ده يك دوزي، پيله دوزي، سرمه دوزي و مليله دوزي ديده مي شود. در دوره هاي بعدي يعني افشار، زند ، قاجار و معاصر، اين دوخت به سير تحول خود ادامه داده و در اين دوره ها نخهاي سرمه از لحاظ كيفي و كمي اصالت خود را از دست داده اند ولي تعداد آثار باقيمانده از ايندوران حكايت از ادامه رواج اين دوخت دارد.
اين دوخت در اكثرموارد با دوختهاي ديگر هماره مي باشد مثل دوختهايي از قبيل : پيله دوزي، مليله دوزي، گلابتون دزيف شرفه دوزي، شمسه دوزي، ده يك دوزي، صدف دوزي، سنگ دوزي، مرصع دوزي، منجوق دوزي،پولك دوزي، زغره دوزي، مرواريد دوزي و غيره.
نقوش متعددي كه در سرمه دوزي بكار گرفته مي شود عبارتند از : انواع گلهاي گلداني و صحرايي و حاشيه اي و جناغي، حرابي، محرماتي راست و كج، انواع بته جقه اي ها، سروي، سروچه، گل بادامي، انواع خطوط و كلمات بخصوص خطوط طغرايي معمايي، مثني، ديواني، گلزار، اسليمي و ختايي، نقوش حيواني و انساني، انواع پرندگان بخصوص طاووس، جغد، خوشه هاي انگوري، انواع ميوه ها، ستاره ها، ترني و سر ترنجي و نيم ترنجي و كتيبه اي و غيره.

از سرمه دوزي براي تزئين : انواع تابلوهاي تزئين، تزئينات دور يقه، پبش سينه، سمبوسه، كمربند و كيسه هاي پول، قلمدانف شانه، مسواك، قيچي، مهر، سرمه دان، رويه سينه، حنابندان عروس، سفره هاي قند، بقچه سوزني، سجاده، پرده هاي نفيس، جهازيه عروس، رويه جعبه هاي نفيس، رو ميزي، رو كوسن، و غيره استفاده مي نمايند.
از مراكز اين دوخت مي توان به شهرهاي : اصفهان، تهران، بندرعباس، كاشان، يزد، استان هرمزگان و قسمتي از استان كردستان و قزوين اشاره نمود.

اين دوخت معمولا بر روي: مخمل، ماهوت، ابريشم، تافته، اطلس، ساتن، و پارچه هاي ابريشمي انجام مي گيرد.

از انواع دوختهائي كه بيشتر در اين دوخت بكار مي رود مي توا ن به دوخت : زنجيره اي، برگ دوزي، جناغي، دوردوزي، مارپيچ الوان روي زنجيره، دوخت ساتن، دوخت مورب، ساقه دوزي و بست دوزي، دندان موشي و زيگزاگ هاي مختلف را نام برد . از انواع سرمه هاي موجود مي توان به سرمه مات، سرمه الماسي )شان شاين(، سرمه بلرسنت طلايي و نقره اي، سرمه ساده وباريك و ضخيم و سرمه فرانسوي اشاره نمود.

خانم زينب السادات عارفي متولد اول بهمن ۱۳۳۶ تهران كه در سرمه دوزي سابقه ۳۵ ساله دارد. مدت ۸ سال است كه حركتي نوين را در دوخت سرمه ايجاد كرده كه حاصل آن خلق آثار نفيس و ارزشمندي است تحسين برانگيز و درخور تقدير البته ايشان آنرا نتيجه يك اتفاق در زندگي خود مي‌داند كه سبب تفاوت نگاه وي به سرمه دوزي و ايجاد سبك و سياق كنوني وي شده وجود عناصر هنري نظير بافت، رنگ، طرح، نقطه و خط در كنار فناوري نوين در دوخت سرمه و تلفيق آگاهانه گذشته و حال، با اولين نگاه به آثار ايشان به چشم مي‌خورد بطوري كه مي‌توان دريافت كه بيان بصري و شيوه‌هاي كاربرد تكنيك در دوخت هر دو در قالب طراحي موزن و فن استادانه در جهت يكديگر حركت مي‌كنند، نقوش و طرح‌هاي اسليمي و گل‌هاي ختايي حالتي استوار و تذهيب گونه دارند.

دوخت سرمه‌ها به گونه‌اي اجرا شده كه گويي با مداد طراحي نقوش را با‌هاشورهاي منظم و در موازات هم پديدار كرده و در موارد لزوم مواد ديگري چون مرواريد‌هاي ريز و منجوق و پولك و پارچه‌هاي مخمل و ترمه و ساتن بكار گرفته شده تا حضور رنگ را در آثار خود متجلي سازد. قدر مسلم اين رخداد اتفاقي نبوده بلكه حاصل بلوغي هوشمندانه و حركتي درست و انسجام يافته و متشكل از عناصر هنري و فني در ساختار كلي در ادامه مسيري بوده كه سال‌ها پيش آغاز گرديده بود.

با وجود خلق و خوي صبورانه و آرام و تعمق در بيان متواضعانه وي بي دليل نيست كه حاصل چيدن تك تك ميليون‌ها بخيه‌اي كه با بردباري هرچه تمام‌تر و با دقت و ظرافت بسيار كنار يكديگر دوخته شده، آنچنانكه زيبايي از پس تلا‌لو زر و سيم طلوع مي‌كند. اگر چه بسياري از هنرهاي اصيل و مردمي‌در طول زمان دستخوش تغييرات و فراز و نشيبهايي بوده‌اند، سرمه دوزي نيز از اين قائده مستثني نبوده اما تعمق، تفكر و چاره‌انديشي دلسوزانه در زمينه حفظ، احياي ارزش‌هاي ملي، فرهنگي و هنرهاي اصيل ايراني و تحولا‌ت عميق به لحاظ هنري و فني، كاربردي و طراحي با استفاده از فناوري‌هاي نوين لزوما محسوس مي‌باشد آنچنانكه در خور و شايسته شان هنرمندان بي ادعاي صنايع دستي و هنرهاي سنتي است بدون هيچ گونه شعارزدگي بكوشيم چرا كه صنايع دستي امروز را شعور بايد نه شعار.

منبع تصاوير: molanagallery.com